Plasebo klinik deneylere katılanları yanıltmak amacıyla tasarlanan, herhangi bir etken madde içermeyen tıbbi bir tedavi veya prosedürdür. Farmakolojik olarak etkisiz olmasına rağmen tedavinin gerçek olduğuna dair inanç ve beklentilerle ilişkili olarak plasebo çoğu zaman kişilerde fizyolojik ve psikolojik bir tepkiye yol açabilir. Plasebo etkisi ise kişiye plasebo verilmesinin ardından fiziksel ve ruhsal sağlığının iyileşiyor gibi görünmesidir. Günümüzde plasebolar özellikle tedavi yöntemlerinin etkinliğini bilimsel olarak değerlendirmek amacıyla kullanılan klinik araştırmaların vazgeçilmez bir parçasıdır.
Plasebo Nedir?
“Plasebo nedir tıp alanında nasıl kullanılır?” gibi sorular sadece günümüzde değil antik çağlardan bu yana insanların ilgisini çeker. Plasebo tıbbi açıdan etkisiz olduğu bilinen yani sahte bir tıbbi müdahaledir. Plasebo verilmesinin ardından hastanın müdahaleye ilişkin iyileşme algısıyla ilişkili faktörler nedeniyle olumlu sonuçlar görülmesi ise plasebo etkisi olarak bilinir. Plasebo etkisi hem modern tıbbın gelişiminde hem de günümüzde yapılan klinik araştırmalarda önemli bir yere sahiptir. Özellikle hastalıkların nedeninin tam olarak belirlenemediği antik çağlarda insanların yaşam kalitesini artırmada plasebo etkisinin önemli rolü olduğu söylenebilir.
Plasebo etkisini ilk defa bilimsel olarak ölçen Henry K. Beecher’in “Güçlü Plasebo” adlı klasik eserini incelendiğinde farklı hastalıklarla ilgili 15 denemede 1082 hastanın %35’inin yalnızca plasebo alarak rahatladığı görülebilir. Bu noktada “Plasebo ne demek?” sorusunun daha iyi anlaşılabilmesi için etimolojik yaklaşım yerinde olabilir. Plasebo teriminin Latincede memnun etmek anlamına gelen “placere” kelimesinden türediği bilinmektedir. Bir başka ifadeyle herhangi bir etken madde içermeyen bir maddenin hastaya verilmesinin akabinde onun fiziksel ve ruhsal durumundan memnun olması plasebo etkisidir. Modern tıbbın geliştirdiği, bilimsel olarak kanıtlanmış ilk plasebo olmayan ilacın 17. yüzyılda geliştirildiği düşünüldüğünde tıp tarihi ile plasebo etkisi tarihinin önemli ölçüde kesiştiği görülebilir. Bunun başlıca nedeni bilimsel olarak kanıtlanan ilk ilaçtan önce kullanılan ilaçların kanıt olmadığı için plasebo olarak değerlendirilmesidir.
Psikolojide Plasebo Etkisi Nedir?
Plasebo etkisi kişilerin tedavinin işe yarayacağına dair inançları sayesinde fiziksel ya da psikolojik iyileşme yaşamalarıdır. “Psikolojide plasebo etkisi nedir?” sorusu üzerine çalışan uzmanlara göre plasebo etkisi artık tıbbi araştırmalarda göz ardı edilen, araştırmalara müdahale ettiği düşünülen bir kavram değil bilimsel olarak araştırılan psikobiyolojik bir olgudur. İnsanların iyileşme yönelik olan beklentileri beyinlerinde ödül, motivasyon ve duygu işleme bölgelerini aktive ederek ağrı, depresyon ve Parkinson hastalığı gibi durumlarda gerçek iyileşme görülmesini sağlayabilir. Bu çalışmalara göre sadece kullanılan bir ilacın etkili olduğuna inanmak bile beynin dopamin sistemini harekete geçirebilir.
Plasebo etkisinin temelinde klasik koşullanma ve beklenti olarak bilinen iki önemli psikolojik mekanizma bulunur. Koşullanma mekanizması kişinin daha önce etkili olan bir tedaviyle ilişkilendirdiği ilaç, iğne gibi bir uyarana karşı plasebo aldığında benzer bir tepki üretmesine neden olabilir. Örneğin daha önce ağrısını gideren bir ilaca benzeyen plasebo hapı alan hasta önceki deneyimine dayanarak ağrısının azaldığını hissedebilir. Beklenti ise koşullanmaya kıyasla daha bilinçlidir. Bu noktada sözlü talimatlar yardımıyla yönlendirilerek tedaviden fayda göreceğine inanan kişi iyileştiğini hissedebilir.
Plasebo Etkisi Hangi Durumlarda Görülür?
Plasebo etkisinin tarihine bakıldığında kişiyi memnun etmekle birlikte bir miktar da aldatmayı içerdiği görülebilir. Zaman içerisinde yapılan araştırmalar ise plasebo etkisinin sadece sahte ilaçla veya aldatmayla ilgili olmadığını hastanın deneyimi, beklentisi ve tedaviyi algılama biçimi ile de yakından ilişkili olduğunu göstermektedir. Bu nedenle “Plasebo nedir?” konusunda yapılan çalışmalar günümüzde yalnızca sahte tedavilere odaklanmaz bazı durumlarda kanıtlanmış etkili tedaviler de hasta üzerinde plasebo etkisi yaratabilir. Plasebo etkisi özellikle semptomların öznel değerlendirmelere dayandığı yani kişinin kendi kendisine semptomların şiddetini değerlendirilebildiği depresyon, anksiyete, irritabl bağırsak sendromu, migren, romatoid artrit ve kronik ağrı gibi rahatsızlıklarda daha belirgin olarak gözlemlenir.
Plasebo etkisi sadece hastanın tedaviye yönelik beklentilerine değil tedavi sürecine de bağlıdır. Uzmanlar hastalara plaseboyu iğne, hap, serum, şurup gibi farklı şekillerde verebilir. Yapılan araştırmalar iğnelerin haplardan daha güçlü etki yarattığını hatta iki hapın tek haptan daha etkili olduğunu göstermektedir. Bazı uzmanlar hapın renginin dahi plasebo etkisinde rolü olduğunu ifade eder. Örneğin kırmızı, turuncu ve sarı haplar genellikle uyarıcı olarak algılanırken mavi ve yeşil tonlar ise yatıştırıcı etkiye neden olabilir.
Doktor ve hasta arasında yakın ilişki olması, hastanın doktoruna güvenmesi de plasebo etkisini güçlendirebilir. Özellikle sosyal, pozitif kişiler ve çocuklar plasebo etkisinden daha fazla fayda görebilir. Bunların yanı sıra bazı uzmanlar plasebo etkisi üzerinde genetik faktörlerin de rolü olduğunu ileri sürmektedir. Bu uzmanlara göre beyinlerinde prefrontal kortekste daha fazla dopamine sahip olmayla ilişkili belirli bir genotipi olan kişilerde plasebo çalışmalarından olumlu sonuç alma ihtimali daha yüksek olabilir.
Plasebo Nasıl Çalışır?
Plasebo etkisinin çalışma mekanizmasını açıklayabilmek için öncelikle beden ve zihin arasındaki ilişkinin tam olarak bilinmesi gerekir. Günümüzde zihin-beden arasındaki karmaşık ilişki henüz tam olarak anlaşılabilmiş değildir. Bununla birlikte “Plasebo etkisi ne demek?” yapılan pek çok çalışma plasebonun yalnızca kişinin inanmasıyla ve beklentisiyle açıklanamayacağını etkinin gelişmesinde nörokimya, beyin fizyolojisi, psikoloji gibi pek çok faktörün rolü olduğunu gösterir. “Plasebo etkisi nedir?” hakkında yapılan araştırmalara göre plasebo etkisi sırasında beyinde endorfin gibi doğal ağrı kesici maddeler salgılanır. Kişinin iyileşmeye yönelik olan beklentisinin de etkisiyle bu maddeler ön singulat korteks, prefrontal korteks ve nucleus accumbens gibi beynin belirli bölgelerinde aktiviteyi artırarak ağrı algısını azaltabilir.
Bunların yanı sıra plasebo etkisi beyinde dopamin salgısının artmasıyla da ilişkili olabilir. Örneğin Parkinson hastaları üzerinde yapılan bir çalışmada hastalara daha kolay hareket edebilecekleri söylenerek plasebo verildiği ardından beyin görüntüleme yöntemleriyle incelendiğinde dopamin miktarının arttığı ve hastaların kendisini daha iyi hissettikleri görülmektedir. Dolayısıyla plasebonun mekanizmasını sadece psikolojiyle açıklamak yeterli olmayabilir. Plasebo etkisi psikolojik faktörlerin yanı sıra beyin kimyasında yaşanan deneyimlerle de yakından ilişkilidir.
Plasebo Etkisini Etkileyen Faktörler Nelerdir?
Plasebo etkisi plasebonun sunulma şekli, kişinin psikolojik yapısı, beklentileri ve doktor-hasta uyumu gibi pek çok faktörün etkisiyle ortaya çıkan çok yönlü bir olgudur. Bu nedenle plasebo bazı insanlarda daha iyi çalışırken bazı insanlarda etki gözlenmez. Plasebo etkisini etkileyen başlıca faktörler şu şekilde sıralanabilir:
Beklenti: Plasebo etkisinin temelinde kişinin tedaviden olumlu yanıt alacağına yönelik olan inancı yer alır. Hastanın tedaviden olumlu yanıt alacağına yönelik olan beklentisi ne kadar güçlü olursa beyindeki kimyasal tepkiler de o kadar güçlü olabilir.
Koşullanma: Plaseboyu etkileyen psikolojik mekanizmalardan bir diğeri de koşullanmadır. Kişinin daha önce iyileşmesini sağlayan bir ilaca benzer formda plasebo alması beyinde benzer iyileşme yanıtını tetikleyebilir.
Plasebonun verilme şekli: Plasebo iğne, tablet, kapsül gibi farklı formlarda verilebilir. Bazı çalışmalar iğnelerin haplara göre daha güçlü plasebo etkisi yarattığını göstermektedir. Benzer şekilde kapsüller de tabletlere göre daha etkili sonuç verebilir.
Genetik faktörler: Bazı çalışmalar dopamin sisteminin işleyişinden sorumlu belirli genotipe sahip kişilerin plaseboya karşı daha güçlü nörokimyasal yanıtlar verdikleri gösterir.
Bunların yanı sıra hastanın doktoruna ve plasebo verilen sağlık merkezine güvenmesi de daha etkili sonuçlar alınmasını sağlayabilir.
Plasebo Etkisi ile Nocebo Etkisi Arasındaki Fark Nedir?
Plasebo ve nosebo temelde aynı mekanizmaya dayanır. Her ikisi de kişinin beklentileri ile ilgilidir. Plasebo etkisinde kişi tedaviden olumlu yanıt alacağına yönelik beklenti ve inanış içerisindedir. Bu olumlu beklentinin neticesinde hastada fizyolojik ve psikolojik iyileşme belirtileri görülebilir. Nosebo etkisi ise olumsuz beklentilerin neticesinde yaşanan kötüye gidiştir. Örneğin kişiye bir ilaç verildiğinde onun mide bulantısı yapabileceği söylenirse kişide mide bulantısı gelişebilir. Bununla birlikte nosebo etkisi plaseboda olduğu gibi sadece herhangi bir etken madde içermeyen ürünlerin verilmesiyle ortaya çıkmaz. Bazı durumlarda bilimsel olarak kanıtlanmış ilaçların prospektüsünde yer alan yan etkileri okuyan kişilerde yan etki geliştiği görülebilir. Bu yan etkilerin gerçekten görülüp görülmediğini anlamak her zaman kolay olmayabilir.
Siz de plasebo etkisi veya nosebo etkisi hakkında daha fazla bilgi almak isterseniz yüz yüze veya online doktor görüşmelerine başvurabilirsiniz.
