Karabasan (Uyku Felci) Nedir?

Karabasan yani uyku felci uyanıldığında vücudun bir bölümünü geçici süreliğine hareket ettirememe, konuşamama gibi semptomlarla karakterize bir durumdur. Uyku felci, yaşayanlar için oldukça endişe verici olsa da altında yatan ciddi bir sağlık sorunu olmadığı sürece kişinin sağlığını tehdit etmez. Araştırmalar insanların yaklaşık %5-40’ının yaşamlarının bir döneminde uyku felci yaşadığını göstermektedir.

“Karabasan nedir?” konusunda yapılan araştırmalar incelendiğinde karabasanın aslında istemli kas kontrolünün kısa süreliğine kaybı ile ilişkili bir durum olduğu görülür. Kas kaybının yanı sıra karabasan atakları sırasında insanların büyük çoğunluğu halisünasyonlar görürler. Bu halüsinasyonlar genellikle ürkütücü olsa da kültürel farklılıkların da etkisiyle neşeli halüsinasyonlar gören insanlar da vardır. Çoğu zaman beslenme alışkanlıklarının düzenlenmesi, stres kontrolü veya altta yatan nedenlerin tedavi edilmesi karabasandan kurtulmaya yardımcı olur.

Karabasan (Uyku Felci) Neden Gelir?

“Karabasan neden gelir?” sorusuna net bir cevap vermek zordur. Bazı uzmanlar narkolepsi, insomnia gibi uyku bozukluklarının uyku felcine neden olabileceğini ifade eder. Araştırmalar uyku felci riskinin artmasında birden fazla faktörün rolü olduğunu göstermektedir. Bu durum karabasanın kesin nedenini belirlemeyi zorlaştırabilir.

“Uyku felci neden olur?” üzerinde araştırmalar yapan uzmanlara göre uyku felci riskini artırabilecek bazı durumlar şunlardır:

• Narkolepsi: Gündüzleri uyku atakları, geceleri ise kesintili uyku ile karakterize narkolepsi sinir sistemini etkileyen kronik bir sağlık sorunudur. Narkolepsi beyindeki nörotransmitterlerin işleyişinde aksaklığa neden olabilir. Neticesinde uyku felci gibi çeşitli sorunlar görülebilir. Özellikle üst üste karabasan basması narkolepsi ile ilişkili olabilir.
• İnsomnia: İnsomnia uykuya dalma veya uykuyu sürdürme konusunda zorluk ile kendisini gösteren bir uyku bozukluğudur. İnsomnia ani başlayıp kısa sürede kendiliğinden geçebileceği gibi uzun süre devam ederek kronik bir hâl de alabilir. Bu nedenle özellikle kronik insomnia “Karabasan neden olur?” sorusuna verilecek yanıtların başında gelir.
• Obstrüktif uyku apnesi: Uyku bozukluklarının büyük kısmı karabasana neden olabilir. Uyku sırasında solunumun kesintiye uğramasıyla kendisini gösteren bir uyku bozukluğu olan obstrüktif uyku apnesi de uyku felcinin yaygın nedenlerindendir. Örneğin “Karabasan niye gelir? üzerine yapılan bir çalışma obstrüktif uyku apnesi yaşayan kişilerin yaklaşık %38’inin karabasan da yaşadığını göstermektedir.
• Ruhsal sağlık sorunları: Anksiyete, bipolar bozukluk, majör depresyon gibi ruhsal sağlık sorunları uyku felcine yol açabilir. Yapılan bazı araştırmalar özellikle post-travmatik stres bozukluğu yaşayan kişilerde karabasana daha sık rastlandığını gösterir. Bunların yanı sıra antidepresan ilaçların doktor kontrolü dışında bırakılması da REM geri tepmesi olarak bilinen bir önceki gecenin uykusuzluğunu telafi etmek için daha uzun süre REM uykusunda kalma durumuna neden olabilir. Neticesinde karabasan riski artabilir.

Sayılanların yanı sıra karabasan nedenleri arasında vardiyalı çalışma, jet-lag gibi uyku düzeninde bozulmaya yol açabilen koşullar da sayılabilir. Ayrıca ailesinde uyku felci öyküsü bulunan kişilerde risk daha yüksek olabilir.

Karabasan (Uyku Felci) Nasıl Gelir?

Karabasan yani “Uyku felci nedir?” konusunda çalışmalar yapan bazı uzmanlara göre uyku sırasında beden ve zihin arasındaki bağlantının kopması neticesinde oluşur. Uyku felcinin temelinde REM (Hızlı Göz Hareketi) uykusu sırasında gerçekleşen fizyolojik süreçlerin normalin dışında da devam etmesi yer alır. Normalde REM evresi rüya görmenin en yoğun yaşandığı uyku evresidir. REM uykusundaki bir kişinin EEG yani elektroensefalogram görüntüleri incelendiğinde uyanık durumdaki bir insanın beyin aktiviteleri ile büyük ölçüde benzerlik gösteren beta dalgaları gözlenebilir. Bir diğer ifadeyle REM evresinde beyin adeta uyanık gibi çalışır. Buna karşılık beyindeki GABA ve glisin gibi inhibitör nörotransmitterlerin etkisiyle gözler ve diyafram kasları dışında kalan iskelet kasları atonik yani geçici olarak felç durumundadır. Kasların geçici felci rüya sırasında fiziksel hareketlerin engellenmesini sağlar.

Bununla beraber bazı insanlarda REM evresine özgü kas felci uyanıldığında da devam eder. Dolayısıyla “Karabasan nasıl gelir?” sorusunun yanıtı da REM evresine özgü sürecin uyanık durumdayken devam etmesinde saklıdır. Kişi bilinçli ve çevresinin farkında olmasına rağmen kaslarını hareket ettiremez. ancak göz hareketleri ve diyafram aktif olduğundan çevresinde olup biteni fark etmeye ve solunuma devam eder. REM evresinde kalp atım hızı, kan basıncı, solunum gibi otonom sinir sistemi aktiviteleri de düzensizleşir. Uyku felci sırasında fizyolojik uyarılma hissi devam ederken kişinin uyarılmaya motor yanıt vermemesi göğüste baskı, nefes alamama veya bir varlık tarafından tutulma gibi halüsinatif deneyimlerin oluşmasına yol açabilir.

Karabasan (Uyku Felci) Belirtileri Nelerdir?

Uyku felci semptomları genellikle ilk defa çocukluk ve ergenlik döneminde ortaya çıkar. Uyku felcinin tipik belirtisi uyanık olmaya rağmen kasların kontrolünün kaybedilmesidir. Buna göre başlıca karabasan belirtileri şunlardır:

• Kolları ve bacakları hareket ettirememe,
• Konuşamama,
• Çoğu insan tarafından göğsün üzerinde birisi oturuyormuş gibi tarif edilen göğüste basınç hissi,
• Odada tehlikeli bir kişi veya varlık varmış gibi hissettiren halisünasyonlar,
• Gündüzleri uykulu hissetme.

Uzuvları hareket ettirememe veya konuşamama gibi uyku felci belirtileri zaten oldukça rahatsızlık vericidir. Kas kontrolünün kaybedilmesine halisünasyonlar da eşlik ettiğinde bu durum korku, panik gibi hisleri de beraberinde getirir. Karabasanda görülen halüsinasyonları insanların yaklaşık %90’ı korku ile ilişkilendirir. Nadiren keyifli halüsinasyonları görenler de vardır.

Karabasan (Uyku Felci) Kimlerde Daha Sık Görülür?

Karabasan her yaştan ve cinsiyetten insanı etkilemekle birlikte bazı insanlarda görülme riski daha yüksek olabilir. Bazı çalışmalar ilk uyku felcinin genellikle 14-17 yaşlarında görüldüğünü ifade eder. Yapılan araştırmalara göre düzensiz uyku alışkanlıkları, sınav stresi, geç yatma ve az uyuma gibi yaşam tarzı faktörleri nedeniyle özellikle üniversite öğrencilerinde uyku felcine daha sık rastlanabilir.

Bunun yanı sıra travma sonrası stres bozukluğu ve panik bozukluk gibi psikolojik sağlık sorunları olan kişilerde yaşanan yüksek düzeydeki psikolojik uyarılmışlık hali ve REM uykusunu bozarak uyku felcinin ortaya çıkma riskini artırabilir. Ek olarak uykuya geç dalma, gece boyunca sık sık uyanma gibi uyku kalitesinde bozukluk olan kişilerde de karabasan (uyku felci) daha yaygın görülebilir.

Karabasan (Uyku Felci) ile Kabus Arasındaki Farklar Nelerdir?

Karabasan ile kabusların her ikisi de uykunun REM evresinde ortaya çıksa da mekanizmaları, kas kontrolü durumu ve sonrasındaki etkileri birbirinden oldukça farklıdır. Rüyalar uykunun her evresinde görülebilir ancak beyin aktivitesinin en üst düzeye çıktığı REM evresi rüyaların en çok görüldüğü uyku evresidir. Görülen rüyalar neşeli olabileceği gibi korkutucu da olabilir. Bununla beraber korkutucu olan her rüya uykudan uyanmaya neden olmaz. Uykudan uyandıracak kadar ürkütücü olan rüyalar ise kabus olarak tanımlanır. Kabuslar genellikle oldukça net hatırlanır; kişiler kolaylıkla çevresinde olup bitene adapte olabilir ve hareket edebilir. Uyku felci ise kişinin uyanık ve çevresinde olup bitenin farkında olduğu halde hareket edemediği, konuşamadığı bir durumdur. Kısacası kabusta kişi kötü bir rüyadan uyanır; karabasanda ise kişi uyanık olmasına rağmen REM uykusuna özgü kas felci gibi fizyolojik süreçler devam eder.

Karabasan (Uyku Felci) Nasıl Geçer?

Karabasan ataklarının süresi kişiden kişiye değişmekle birlikte çoğunlukla birkaç dakika içerisinde kendiliğinden geçer. Bu nedenle “Uyku felci nasıl geçer?” diye merak edenlere uyku felcinin çoğu zaman uyku düzeninde yapılan basit değişiklikler kendiliğinden geçeceğini söylemek mümkündür. Bunun yanı sıra bazı durumlarda uyku felci psikolojik rahatsızlıklarla da ilişkili olabilir. Bu durumda da karabasan ataklarının sıklığı altta yatan sebebin tedavi edilmesiyle azalır. İzole şekilde gelişen yani tek seferlik uyku felci çoğunlukla tedavi gerektirmez. Sürekli uyku felci geçirmek ise narkolepsi gibi başka bir uyku bozukluğu ile ilişkili olabileceğinden yardım alınmasında fayda vardır.

Narkolepsinin tetiklediği uyku felci tedavisi sırasında uzmanlar gün içerisinde kişinin uyanık kalmasını sağlamak amacıyla bazı ilaçlar reçete edebilir. Bunların yanı sıra uyku felcini önlemek amacıyla bazı yöntemler uygulanabilir. Uyku felcinin geçmesine yardımcı olabilecek başlıca yöntemler şunlardır:

• Uyku hijyenini iyileştirmek: Hafta sonları da dahil olmak üzere her gün aynı saatte uyumak ve uyanmak yani düzenli bir uyku programı oluşturmak önemlidir. Gerekli durumlarda yatmadan önce ılık duş almak, kitap okumak,meditasyon vb. zihnin gevşemesine yardımcı olan rutinler oluşturulabilir. Ek olarak kaliteli bir uyku için yatak odasında ışık ve ses gibi dış uyaranların bulunmaması, rahat bir yatak ve yastık kullanımı da önemlidir.
• Alkollü ve kafeinli içeceklerin tüketiminin sınırlandırılması: Özellikle akşam saatlerinde alkollü ve kafeinli içeceklerden uzak durulmasını uyku felcinin önlenmesine yardımcı olabilir.
• Dikkati dağıtabilecek nesnelerin ortadan kaldırılması: Telefon, tablet, bilgisayar gibi elektronik cihazların yatmadan en az 1 saat önce kapatılması veya odadan uzaklaştırılması uyku kalitesini artırabilir.

Sayılan yöntemlerin yetersiz kaldığı durumlarda alanında uzman psikologlar bilişsel davranışçı terapi gibi terapi yöntemleri kullanarak kişinin uyku ile ilgili olumsuz düşüncelerini değiştirmeye yardımcı olabilir. Bu nedenle özellikle uyku felcini sık yaşayan kişilerin yüz yüze veya online doktor yardımı alınmasında fayda vardır.

Karabasan (Uyku Felci) İçin Hangi Doktora Gidilir?

Karabasan çoğunlukla psikolojik nadiren de nörolojik sağlık sorunlarına bağlı olarak ortaya çıkar. Bu nedenle uyku felci için altta yatan ciddi sağlık sorunlarını elemek için öncelikle bir nöroloji uzmanına danışılması faydalı olabilir. Nöroloji uzmanları karabasanın nedeninin nörolojik bir sağlık sorunu olmadığını tespit ederse bu durumda kişiyi alanında uzman bir psikolog ya da psikiyatriste yönlendirebilir.