Otizm Nedir? Otizm Spektrum Belirtileri Nelerdir?

Otizm spektrum bozukluğu sosyal iletişim ve etkileşimde zorlanma, tekrarlayıcı davranışlar sergileme gibi belirtilerle kendisini gösteren nöro-gelişimsel bir farklılıktır. Bu nöro-gelişimsel farklılık çevresel ve genetik pek çok faktörün etkisiyle ortaya çıkabilir. Günümüzde otizmin kesin bir tedavi yöntemi yoktur. Bununla beraber erken dönemde başlanan eğitim programları ve destekleyici terapiler çocukların sosyal yaşama uyum sağlamasına yardımcı olabilir.

Otizm Nedir?

Otizm kişinin başkalarıyla iletişim kurma, öğrenme ve davranma biçimlerini etkileyen nörogelişimsel bir farklılıktır. Beynin çevre ile kurulan iletişimden sorumlu bölgesinin normalde olması gerekenden farklı çalışması neticesinde geliştiği düşünülen bu bozukluk iletişim ve etkileşimde yaşanan zorlukların yanı sıra kısıtlı ilgi alanları ile de kendisini gösterebilir. Bir diğer ifadeyle otizmli çocuklar belirli alanlara ilgi duyarken diğer alanlarda başarılı olamayabilir. Yapılan bazı çalışmalar dünya genelinde her 100 çocuktan 1’inin otizm spektrum bozukluğuna sahip olduğunu göstermektedir.

DSM-5’te (Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı, Beşinci Baskı) “Otizm spektrum bozukluğu nedir?” sorusuna detaylı açıklamalar getirmektedir. Buna göre otizm sosyal iletişim ve etkileşimde birden fazla alanda kalıcı eksikliklerle kendisini gösteren beyin fonksiyonlarındaki farklılık olarak tanımlanır. Bir diğer ifadeyle otizmin en dikkat çekici özelliği sosyal iletişim ve etkileşimde yaşanan zorluklardır. Bazı bireyler hafif otizm belirtileri ile yaşamlarını sürdürebilirken bazıları yoğun desteğe ihtiyaç duyabilirler. Bu nedenle otizm spektrum bozukluğu adını çeşitlilik anlamına gelen “spektrum” kelimesinden alır.

Atipik Otizm Nedir?

Atipik otizm, Asperger sendromundan daha ağır ancak otistik bozukluktan daha hafif semptomların görüldüğü nörogelişimsel bir farklılıktır. 2013 yılına kadar otizm spektrum bozukluğu Asperger sendromu, atipik otizm, klasik otistik bozukluk gibi DSM-5’de listelenen kriterler kullanılarak ayrı ayrı teşhis edilmekteyken günümüzde bu ayrım ortadan kalkmış durumdadır. Hafif otizm olarak da adlandırılan atipik otizm, otistik bozukluğun bazı kriterlerini karşılayan ancak daha hafif semptomların görüldüğü kişilere verilen bir tanıdır. Atipik otizm belirtileri arasında da sosyal etkileşimde ve iletişimde bozukluk, tekrarlayan davranışlar ve kısıtlı ilgi alanları yer almakla birlikte otistik bozukluktan daha az şiddetlidir. Ayrıca erken çocukluk döneminde semptomların başlaması da atipik otizmin tanı kriterleri arasındadır.

DSM-5 ile birlikte Asperger sendromu ve atipik otizmin otizm spektrum bozukluğu şemsiyesi altında değerlendirilmesinin bazı nedenleri vardır. Atipik otizm denildiğinde otizmin daha hafif formunun anlaşılması, destek ihtiyacının da buna göre şekillenmesine neden olur. Oysa otizmli bireylerin desteğe olan ihtiyaçları alt tipler arasında da farklılık gösterebilir. Bu nedenle Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı, Beşinci Baskı otizmi belirtilere göre değil kişilerin yaşadığı sosyal iletişim/etkileşimde kalıcı eksiklikler, sınırlı/tekrarlayan davranışlar, ilgi alanları veya aktiviteler noktasında ne kadar desteğe ihtiyaç duyduklarına göre sınıflandırır.

Otizm Belirtileri Nelerdir?

Otizm spektrum bozukluğu belirtileri kişinin yaşına, bozukluğun türüne göre çeşitlilik gösterebilir. Bu nedenle “Otizm belirtileri nelerdir?“ sorusuna net bir cevap vermek zordur. Otizm belirtileri genellikle sosyal iletişim/etkileşimde kalıcı eksiklikler ve sınırlı/tekrarlayan davranışlar, ilgi alanları veya aktiviteler olmak üzere iki kategoride incelenir. Buna göre başlıca otizm belirtileri şunlardır:

• Göz teması kurmada zorluk,
• İsmi ile seslenildiğinde tepki vermemek,
• Duyguları anlamada, empati kurmada zorluk,
• Konuşan insanları dinlemiyor gibi görünmek,
• Arkadaşlarıyla oyun oynamak istememe,
• Konuşmada gecikme, sürekli aynı sözcüklerle konuşma veya sadece belirli konular hakkında konuşma gibi dil ve iletişim problemleri,
• El çırpma, dönme, sallanma gibi tekrarlayan davranışlar,
• Günlük düzendeki en ufak bir değişiklikten rahatsızlık duyma,
• Belirli bir nesneye veya konuya karşı yoğun ilgi duyma,
• Ses, ışık gibi uyaranlara aşırı tepki verme veya tepkisiz kalma.

Otizm genellikle erken çocukluk döneminde ortaya çıksa da bazı bireylerde tanının yetişkinlikte konulduğu görülmektedir. Çocuklukta otizm tanısı almamış ancak otizm olabileceğinden şüphelenen yetişkinler muhtemelen hafif otizm belirtileri gösterir. Buna göre yetişkinlerde otizm belirtileri şu şekildedir:

• Mecazları anlamada zorluk yaşama,
• Sohbete katılma ve sürdürmede zorluk,
• Empati kuramama,
• Vücut dilini ve yüz ifadelerini anlamlandıramama,
• Düz, monoton, duygusuz konuşma tonu,
• Göz teması kurmaktan hoşlanmama,
• Belirli konular hakkında çok konuşma,
• Günlük rutinlerde yaşanan değişikliklerden fazla etkilenme,
• Eşyaların yerinin değiştirilmesinden hoşlanmama,
• Arkadaşlık kurarken veya sürdürürken zorlanma.

Sayılanların yanı sıra otizmli yetişkinler bazı zorlu akademik alanlarda diğer insanlara kıyasla çok daha başarılı olabilir.

Hafif Otizm (Atipik Otizm) Belirtileri

Günümüzde bazı durumlarda otizmin hafif ucunda yer alan bireyler için atipik otizm tanısının kullanıldığı görülebilir. Bu nedenle atipik otizm belirtileri otizm spektrum belirtileri aynıdır fakat daha hafif olabilir. Başlıca atipik otizm belirtileri şunlardır:

• Dil gelişiminde gecikme,
• Daha az jest ve mimik kullanma,
• Göz teması kurmaktan kaçınma,
• Başkaları ile oyun oynarken zorlanma,
• Arkadaş edinmek istememe,
• Konuşma veya hareketlerin tekrarlaması,
• Rutinlere bağlılık.

Ek olarak atipik otizmli bireyler belirli konulara yoğun ilgi duyabilir ve o alanlarda başarılı olabilir.

Otizm Çeşitleri Nelerdir?

Otizm çeşitleri, DSM-5 yayımlanmadan önce otizm sosyal iletişim ve etkileşimde yaşanan zorlukların derecesine göre farklı sınıflara ayrılırken günümüzde bu farklılıkların tümü otizm spektrum bozukluğu şemsiyesi altında değerlendirilmektedir. Buna göre DSM-5’ten önce yapılan başlıca otizm türleri şunlardır:

• Asperger sendromu: Asperger sendromu hafif otizm belirtileri ile kendisini gösterir. Asperger sendromlu bireyler genellikle yüksek zeka seviyesine ve gelişmiş dil becerilerine sahiptir. Bu kişiler belirli bir alana yoğun ilgi duyabilir ve bu konular hakkında uzun sohbetler yapmak isteyebilir. Asperger sendromlu bireylerin büyük çoğunluğu yaşamlarını bağımsız şekilde sürdürebilirler.
• Atipik otizm: Atipik otizm asperger sendromundan daha ağır, otistik bozukluktan daha hafif belirtilerin görüldüğü otizm türüdür.
• Otistik bozukluk: Sosyal iletişim ve etkileşimde daha şiddetli belirtilerin görüldüğü nörogelişimsel farklılıklar otistik bozukluk olarak ifade edilebilir.
• Çocukluğun dezintegratif bozukluğu (ÇDB): Çocukluğun dezintegratif bozukluğu, tıp literatüründeki adıyla Heller sendromu, nadir görülmekle birlikte çocuk büyüdükçe dil gelişimini hızla kaybettiği şiddetli bir otizm türüdür.

Yukarıda sayılan nörogelişimsel farklılıkların tümü günümüzde otizm spektrum bozukluğu adı altında değerlendirilmektedir. Ancak bazı durumlarda Dünya Sağlık Örgütü’nün tanı kriterleri uyarınca çocukların sağlık raporlarında atipik otizm ifadesi yer alabilir.

Otizm Neden Olur?

Otizm spektrum bozukluğunun kesin nedeni tam olarak anlaşılamamış olmakla birlikte genetik ve çevresel faktörlerin birlikte rolü olduğu düşünülmektedir. Hamilelik döneminde yaşanan bazı komplikasyonlar, ebeveyn yaşı, erken doğum gibi kalıtsal ve çevresel pek çok faktör beyin gelişimini etkileyerek otizme neden olabilir. Buna göre otizm görülme riskini artırabilecek başlıca durumlar şunlardır:

• Genetik: Otizm hakkında yapılan çalışmaların büyük çoğunluğu otizm nedenlerinin başında genetik faktörleri gösterir. Bazı araştırmalara göre 1000 civarında gende meydana gelen değişiklik otizme neden olabilir. Ancak burada genetik ve kalıtsal arasındaki farka dikkat çekmekte fayda vardır. Ebeveynlerinde genetik değişiklik olmayan bir çocuğun genlerinde meydana gelen değişiklikler otizme neden olabilir. Bununla beraber bazı araştırmalar bir çocuğu otizmli olan ailelerin doğacak diğer çocuğunun da otizmli olma olasılığının %20 daha fazla olduğunu göstermektedir. Günümüzde otizme neden olduğu bilinen tek gen bozukluğu frajil X sendromu olarak bilinen, mikroskop altında incelendiğinde X kromozomunun bir kısmının kırık (fragile) gibi görüldüğü genetik bozukluktur.
• Çevresel Faktörler: Otizm spektrum bozukluğu nedenleri arasında viral enfeksiyon hastalıkları, hamilelik sırasında kullanılan bazı ilaçlar, hamilelik diyabeti gibi gebelik komplikasyonları, doğum öncesinde veya sonrasında bebeğe giden oksijenin kesilmesi, bebek sahibi olduktan sonra 12 ay içerisinde yeniden hamile kalmak ve çevresel kirleticilere maruziyet gibi çevresel faktörler de önemli rol oynar.

Bunlara ek olarak araştırmalar bazı faktörlerin otizm riskini artırabileceğini gösterir. Bunlar şu şekildedir:

• Cinsiyet: Erkek çocuklarda otizm görülme riski araştırmalara göre kız çocuklara kıyasla yaklaşık dört kat daha fazladır.
• Prematüre doğum: 26 haftadan önce doğan bebeklerde otizm riskinin artabileceğini gösteren bazı araştırmalar mevcuttur.
• Ebeveyn yaşı: 35 yaşın üzerinde anne olmak veya babanın yaşının ileri olması otizm riskini artırabilir.

Bazı insanlar çocukluk çağı aşılarının otizme neden olabileceğini öne sürse de son yıllarda yapılan çalışmalara bakıldığında çocukluk çağı aşıları ile otizm arasında bir ilişki olmadığı görülür.

Sık Sorulan Sorular